در تاریخ 16 اردیبهشت 638 هجری شمسی، مطابق با می 1259 میلادی، ساخت رصدخانه باشکوه مراغه به دستور هلاکوخان مغول و به همت دانشمند برجسته ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی، آغاز شد. این رصدخانه که در دوران اوج تمدن اسلامی بنا گردید، نه تنها به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان در عصر خود تبدیل شد، بلکه تأثیر عمیقی بر پیشرفت‌های بعدی در علم نجوم گذاشت.
رصدخانه مراغه: میراثی ماندگار در تاریخ علم نجوم
در تاریخ 16 اردیبهشت 638 هجری شمسی، مطابق با می 1259 میلادی، ساخت رصدخانه باشکوه مراغه به دستور هلاکوخان مغول و به همت دانشمند برجسته ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی، آغاز شد. این رصدخانه که در دوران اوج تمدن اسلامی بنا گردید، نه تنها به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان در عصر خود تبدیل شد، بلکه تأثیر عمیقی بر پیشرفت‌های بعدی در علم نجوم گذاشت.
خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم نامدار سده هفتم هجری، با درایت و دانش بی‌کران خود، گروهی از برجسته‌ترین دانشمندان آن زمان را گرد آورد تا در این پروژه عظیم علمی همکاری کنند. ساخت رصدخانه مراغه حدود یک دهه به طول انجامید و در این مدت، مجموعه‌ای از بناهای مختلف از جمله مسجد، کتابخانه، محل اقامت هلاکوخان و مهم‌تر از همه، ابزارهای دقیق و پیشرفته نجومی طراحی و ساخته شد.
این رصدخانه مجهز به ابزارهای اندازه‌گیری دقیق زوایای آسمانی، تعیین موقعیت ستارگان و سیارات و رصد حرکات آن‌ها بود. یکی از دستاوردهای مهم این مرکز علمی، تدوین زیج ایلخانی بود؛ جدولی جامع از حرکات سیارات و ستارگان که برای سال‌ها به عنوان دقیق‌ترین منبع نجومی مورد استفاده قرار می‌گرفت. رساله مشهور اخلاق ناصری نیز از دیگر آثار ارزشمند خواجه نصیرالدین طوسی است که در همین دوران به نگارش درآمد.
اهمیت رصدخانه مراغه تنها به دستاوردهای علمی آن محدود نمی‌شود، بلکه این مرکز به الگویی برای ساخت دیگر رصدخانه‌های بزرگ در جهان اسلام تبدیل شد. به عنوان نمونه، رصدخانه سمرقند که حدود یک قرن پس از مراغه در تاجیکستان کنونی بنا گردید، به وضوح از ساختار و رویکرد علمی رصدخانه مراغه الهام گرفته بود و امروزه نیز به عنوان یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان شناخته می‌شود.
متأسفانه، با گذشت زمان و تغییر حکومت‌ها، رصدخانه باشکوه مراغه رو به ویرانی نهاد و امروزه تنها بقایای اندکی از آن بر جای مانده است. با این حال، نام و یاد خواجه نصیرالدین طوسی و دستاوردهای علمی رصدخانه مراغه همچنان در تاریخ علم نجوم جاودان خواهد ماند و الهام‌بخش نسل‌های آینده دانشمندان خواهد بود. این بنای تاریخی نه تنها نمادی از شکوه علمی ایران در دوران گذشته است، بلکه گواهی بر نقش بی‌بدیل دانشمندان ایرانی در پیشبرد مرزهای دانش بشری است.
