در اوایل قرن نوزدهم میلادی، رقابت قدرت‌های اروپایی به ویژه فرانسه ناپلئونی و امپراتوری بریتانیا به آسیا و خاورمیانه کشیده شد. در این میان، دولت قاجار ایران به رهبری فتحعلی شاه به دنبال متحدی قدرتمند برای مقابله با تهدیدهای روسیه و انگلیس بود. این امر منجر به انعقاد پیمان فینکن‌اشتاین در ۱۳ اردیبهشت ۱۱۸۶ خورشیدی (۴ مه ۱۸۰۷ میلادی) میان ایران و فرانسه شد. این قرارداد یکی از نخستین تلاش‌های ایران برای مدرنیزه کردن ارتش و بازیابی مناطق از دست‌رفته (به ویژه گرجستان) از طریق اتحاد با یک قدرت اروپایی بود.
قرارداد فینکن‌اشتاین (۱۸۰۷ م./ ۱۱۸۶ ش.): اتحاد ایران و فرانسه علیه روسیه و انگلیس
مقدمه
در اوایل قرن نوزدهم میلادی، رقابت قدرت‌های اروپایی به ویژه فرانسه ناپلئونی و امپراتوری بریتانیا به آسیا و خاورمیانه کشیده شد. در این میان، دولت قاجار ایران به رهبری فتحعلی شاه به دنبال متحدی قدرتمند برای مقابله با تهدیدهای روسیه و انگلیس بود. این امر منجر به انعقاد پیمان فینکن‌اشتاین در ۱۳ اردیبهشت ۱۱۸۶ خورشیدی (۴ مه ۱۸۰۷ میلادی) میان ایران و فرانسه شد. این قرارداد یکی از نخستین تلاش‌های ایران برای مدرنیزه کردن ارتش و بازیابی مناطق از دست‌رفته (به ویژه گرجستان) از طریق اتحاد با یک قدرت اروپایی بود.
زمینه‌های تاریخی قرارداد
پس از شکست‌های ایران در جنگ‌های اولیه با روسیه و از دست دادن گرجستان (در عهدنامه گلستان ۱۸۱۳)، فتحعلی شاه به دنبال متحدی نظامی برای بازپس‌گیری این مناطق بود. از سوی دیگر، ناپلئون بناپارت که در اوج قدرت خود بود، به دنبال ضربه زدن به بریتانیا از طریق تهدید مستعمره حیاتی آن، یعنی هندوستان، بود. او با انعقاد این پیمان قصد داشت ایران را به ابزاری برای فشار بر انگلیس و روسیه تبدیل کند.
محتوای قرارداد فینکن‌اشتاین
این پیمان در کاخ فینکن‌اشتاین در لهستان (که در آن زمان تحت کنترل فرانسه بود) میان میرزا محمدرضا خان قزوینی (نماینده ایران) و ناپلئون بناپارت امضا شد. مهم‌ترین تعهدات طرفین عبارت بودند از:
تعهدات فرانسه:
۱. ارسال کارشناسان نظامی، اسلحه، توپ‌خانه و مهندسان جنگ برای تقویت ارتش ایران.
۲. کمک به ایران برای بازپس‌گیری گرجستان از روسیه.
۳. حمایت از ایران در مقابل تجاوزات روسیه و انگلیس.
تعهدات ایران:
۱. قطع رابطه با انگلیس و اخراج تمام اتباع و نمایندگان بریتانیایی از ایران.
۲. اعلام جنگ به انگلیس و تشویق افغان‌ها (به عنوان رعایای ایران) به حمله به هندوستان.
۳. اجازه عبور نیروهای فرانسوی از خاک ایران در صورت لزوم برای حمله به هند.
علل شکست قرارداد و عهدشکنی ناپلئون
با وجود امضای این پیمان، فرانسه هیچ‌یک از تعهدات خود را عملی نکرد. دلیل اصلی این امر، تغییر سیاست ناپلئون پس از جنگ فریدلند (۱۸۰۷) و انعقاد پیمان تیلسیت با روسیه بود. در این قرارداد محرمانه، ناپلئون و تزار الکساندر اول روسیه به توافق رسیدند و فرانسه عملاً از حمایت نظامی از ایران در برابر روسیه دست کشید.
این عهدشکنی باعث شد ایران در موقعیت دشواری قرار گیرد، زیرا با اخراج انگلیسی‌ها، حمایت نظامی آن‌ها را نیز از دست داده بود. در نتیجه، قاجارها مجبور شدند بار دیگر به سمت انگلیس متمایل شوند و این بار عهدنامه مجمل (۱۸۰۹) و مفصل (۱۸۱۲) را با بریتانیا امضا کنند.
پیامدهای قرارداد فینکن‌اشتاین
۱. بی‌اعتمادی ایران به متحدان اروپایی: این پیمان نشان داد که قدرت‌های اروپایی بیشتر به دنبال منافع خود هستند و نمی‌توان به تعهدات آن‌ها اعتماد کرد.
۲. تشدید تنش با روسیه: با عقب‌نشینی فرانسه، روسیه فشار خود بر ایران را افزایش داد و در نهایت منجر به عهدنامه گلستان (۱۸۱۳) و از دست رفتن بخش‌های بیشتری از شمال ایران شد.
۳. گرایش مجدد به انگلیس: پس از شکست این اتحاد، ایران برای جبران ضعف نظامی خود به سمت انگلیس حرکت کرد.
نتیجه‌گیری
قرارداد فینکن‌اشتاین نمونه‌ای از دیپلماسی اتحادهای ناپایدار در تاریخ ایران بود. هرچند این پیمان می‌توانست موقعیت ایران را در مقابل روسیه و انگلیس تقویت کند، اما تغییر سیاست‌های ناپلئون باعث شد ایران در دام یک بازی سیاسی اروپایی گرفتار شود. این رویداد درس مهمی برای دیپلماسی ایران داشت: اتکای صرف به قدرت‌های خارجی، بدون تضمین پایبندی آن‌ها، می‌تواند خطرناک باشد.
منابع:
- تاریخ روابط خارجی ایران در دوره قاجار
- اسناد پیمان‌های فینکن‌اشتاین و تیلسیت
- تحلیل‌های تاریخی درباره استراتژی ناپلئون در خاورمیانه
